Тохтиева Изетгуль Умаржановна учитель по классу гитары ДМШ№1. Казахстан, Алматинская область, Илийский район, поселок Отеген батыр

Овладение педагогическим мастерством доступно каждому педагогу при условии целенаправленной работы над собой. Оно формируется на основе практического опыта. Но не любой опыт становится источником профессионального мастерства. Таким источником является только труд, осмысленный с точки зрения его сущности, целей и технологии деятельности.

Педагогическое мастерство — это сплав личностно-деловых качеств и профессиональной компетентности учителя.

Продиктованный потребностями сегодняшнего дня высокий уровень требований к образованию может быть реализован только тогда, когда учитель будет высокопрофессиональным, компетентным специалистом в своей области. Такой специалист должен не только сам иметь фундаментальную образовательную подготовку и владеть профессиональными знаниями и умениями, соответствующими уровню современной психолого-педагогической науки. Он должен осознавать цели и значение своего профессионального труда в системе непрерывного образования, быть профессионально мобильным, то есть гибко реагировать на изменения социальной ситуации развития школьников, овладевать новыми психолого-педагогическими требованиями к педагогическому процессу и новыми педагогическими технологиями. Это значит, что современный учитель — это творческий субъект профессиональной педагогической деятельности.

Выделяются две составляющие – это компетентность и фундаментальность. Под компетентностью понимаются глубокие профессиональные знания и общая эрудиция. Фундаментальность – это глубина знания научных основ педагогической деятельности.

Профессиональная компетентность учителя – интегративная система профессионально-значимых личностных свойств, приобретенных педагогом как в процессе общего и специального образования, так и на основе практического опыта, обеспечивающих высокий уровень профессиональной педагогической деятельности. Под высоким уровнем профессиональной педагогической деятельности понимается ее эффективность, соответствующая уровню современной науки и требованиями сегодняшнего дня.

Теоретический анализ психолого-педагогической литературы позволил выделить пять критериев профессиональной компетентности учителя начальных классов:

1. Общекультурный критерий.
2. Общепрофессиональный критерий.
3. Коммуникативный критерий.
4. Личностный критерий.
5. Критерий саморазвития и самообразования.       

  Система педагогической культуры учителя – состоит из пяти компонентов:

1. Перцептивный компонент –  умение понимать эмоциональное состояние и мотивы поведения детей, способность к эмпатии (сопереживанию).

2. Коммуникативный компонент – открытость для общения и сотрудничества с учениками на уроке и во внеурочной деятельности.

3. Конструктивный компонент – организация деятельности детей и своей собственной деятельности.

4. Инновационный компонент –  потребность в инновационной деятельности, в обновлении профессионального опыта, педагогический поиск.

5. Рефлексивный компонент – осознание своей педагогической деятельности как главной сферы своего личностного самоопределения, самооценка своего профессионального развития.

        Приведенная схема наглядно показывает, что согласно данному подходу, компетентность занимает одно из подчиненных мест в общей системе требований к профессиональным характеристикам учителя начальной школы.

1. Общекультурный критерий

Специалисту в области образовательной деятельности необходимо хорошее общее образование, он должен обладать широкими и глубокими познаниями в разнообразных областях.

Таким образом, выделяют  три показателя профессиональной компетентности учителя по общекультурному критерию:

• общая образованность и широта кругозора;
• информированность в области культурных новинок;
• культура речи.

2. Общепрофессиональный критерий

Успешное обучение в начальной школе возможно только в том случае, если учитель полно и глубоко владеет содержанием учебных предметов на уровне современной науки, а также, если это содержание отобрано учителем в четком соответствии с поставленной целью.

Показателями педагогической компетентности учителя по общепрофессиональному критерию можно считать:

• владение содержанием учебных дисциплин;
• владение современными теориями и технологиями обучения и воспитания;
• знание и реальный учет факторов, обеспечивающих успешность педагогической деятельности.

3. Коммуникативный критерий

Профессия учителя относится к группе профессий в системе «человек – человек» (Е. А. Климов), поэтому центральной составляющей педагогической деятельности является специально организуемое общение. Интерес к миру детства, потребность в общении с детьми является необходимой предпосылкой профессионального самоопределения учителя. Эта потребность часто проявляется в стремлении быть наставником малышей, передавать им необходимый интеллектуальный и нравственный опыт, в желании опекать и заботиться о них. Ведь ребенок младшего школьного возраста еще не всегда самостоятелен и самодостаточен. Часто учитель вынужден выступать в роли «мамы», которая всегда придет на помощь в трудную минуту, поддержит растерянного малыша, подскажет, как действовать в той или иной ситуации.

Можно выделить три показателя профессиональной компетентности учителя начальных классов по коммуникативному критерию:

• потребность в общении с детьми, интерес к детям младшего школьного возраста;
• эмоциональная отзывчивость, мобильность обратной связи в общении;
• доброжелательный и конструктивный стиль общения.

4. Личностный критерий

Качество профессиональной педагогической деятельности, как и любой другой деятельности, во многом определяется теми свойствами, которыми обладает выполняющий ее специалист. Для успешного труда педагогу необходимо обладать множеством разнообразных личностных свойств и качеств. Можно сгруппировать профессионально значимые качества педагога по трем основаниям.

Три показателя профессиональной компетентности учителя по личностному критерию:

• профессиональная направленность личности: личностная зрелость и ответственность, профессиональные идеалы, преданность избранной профессии;
• наличие специфических профессиональных свойств: организованность, инициативность, требовательность, справедливость, гибкость, интеллектуальная активность, креативность;
• наличие специфических психофизиологических свойств: устойчивость нервной системы, высокий эмоционально – волевой тонус, хорошая работоспособность и выносливость к психо - эмоциональным нагрузкам.

5. Критерий саморазвития и самообразования

Профессиональный педагогический потенциал учителя не может быть сформирован однажды и навсегда.

Профессиональное совершенствование в процессе накопления опыта практической деятельности должно осуществляться на основе критичного и требовательного отношения педагога к себе и к своей работе. Постоянный личностный и профессиональный рост в идеале выступает как неотъемлемая черта профессионализма учителя.

Показателями профессиональной компетентности учителя начальных классов по критерию саморазвития и самообразования можно считать:

• самокритичность, требовательность к себе;
• потребность в обновлении теоретического и практического опыта педагогической деятельности, склонность к инновационной деятельности;
• исследовательский стиль деятельности

Представленные критерии оценки профессиональной компетентности учителя начальных классов представляют собой один из возможных подходов к анализу проблемы педагогического профессионализма. Данный подход не претендует на исчерпывающую полноту и глубину, но вместе с тем позволяет разрабатывать основы для удобной и доступной диагностики профессиональной компетентности         учителя с опорой на разработанные показатели по каждому из выделенных критериев.                                                                                

В каком соотношении находятся профессиональная компетентность и педагогическое мастерство учителя? Отвергая утверждения о предопределенности педагогического мастерства врожденными особенностями, задатками, он показал его обусловленность уровнем профессиональной компетентности. Педагогическое мастерство, основанное на умении, на квалификации, по его мнению, это знание воспитательного процесса, умение его построить, привести в движение. Нередко же педагогическое мастерство сводят к умениям и навыкам педагогической техники, в то время как данные умения лишь один из внешне проявляющихся компонентов мастерства.

Дополнительное образование является сложной педагогической системой. Ее оптимальное функционирование зависит от множества факторов, но главным образом от педагогической компетенции педагога.

Педагог дополнительного образования осуществляет организацию внешкольного времени воспитанников, содействует развитию способностей и раскрытию талантов школьников, а также включает их в художественную, техническую, спортивную и другие виды деятельности.

Педагог дополнительного образования является активным носителем содержания образования, который способен адаптировать его применительно к определенным условиям, возрастным и психофизическим особенностям обучающихся.  Следовательно, деятельность педагога дополнительного образования нацелена, в самом общем плане, на обучение, воспитание и всестороннее развитие подрастающего поколения. Ориентация на творчество требует от них глубоких профессиональных знаний, высокого мастерства, и компетентности.

«Мұғалімнің құзіреттілік талаптары»

«Ұстаз... жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, бұлардың ешнәрсені ұмытпайтын... алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі..., мейілінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ.., жұрттың бәріне... жақсылық пен ізгілік көрсетіп...қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек».

Адам ғұмырының жалғыз өлшемі бар, ол — арттағы халықтың қамы үшін бітіретін іс" — деген сөзін еске алсақ, осындай үлкен іс атқарар бір сала — мектеп және оның мұғалімі.

Педагогикалық іс — өте нәзік, қасиетті іс. Ол тәрбиешіден сезімталдықты, балаға деген сүіспеншілікті, бала жанын бірден танитын қарағылықты талап етеді.

Бүгінгі музыкалық мектептің басты міндеті — өзіндік ой-көзқарасын ашық айта алатын, өмірге бейім тұлға қалыптастыру болса, оған мұғалімнің шәкіртіне деген сүйіспеншілігі, оны тұлға ретінде бағалауы баланың адамдық қасиеттерінің дамуына басты кепіл бола алады.

ХХІ ғасыр-қатаң бәсеке ғасыры. Бұл ғасыр — марғаулықты көтермейтін ғасыр. Демек, әлемдік бәсекелестіктің жылдам дамуына ілесе алатындай білімді де тапқыр дара тұлғаның тағдыры біздің қолымызға аманат ретінде тапсырылып отыр.

Осы орайда тұлға қалыптастыруда мұғалім ең бірнші білімді болуы, мамандығын жете меңгерген маман болуы, және білікті болу керек.

Тұлғаны жан-жақты дамыған жеке тұлға тұлға ретінде қалыптастыруда мұғалімнің біліктілігі, яғни оның оқу-тәрбие жұмыстары дұрыс жүргізуде болып отыр.

Біліктілік — меңгерілген білім, дағды және тәжірибе негізінде практикалық және теориялық іс-әрекеттерді нақты және саналы түрде орындауға дайындық арқылы анықталады.

Тұлғаны тану-білу біліктілігі, оны өз орнына қоюдағы іс-әрекеті — педагог, ұстаз, ұйымдастырушы маманның басты таланты.

Білік — әйтеуір бір ережеге және нақты міндеттерді шешу барысында лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті меңгерудің нәтижесі. Білікті әрекет іс-әрекеттің орынды тәсілдерін таңдай білуден, тек қана таңдай білуден ғана емес, оларды тәжірибеде орындаудан көрінеді. Біліктілік тәсілдерін таңдай білуден басқа мақсатқа жету үшін қажетті шарттарды білуді қажет етеді. Біліктің қалыптасуының және дамуының ең тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы шарттар:

• Тұжырымдалған ережені түсіну;
• Орындайтын, қажет әрекет бейнесін қалыптастыру;
• Жаңа міндеттерді шешу барысында әрекетті орындаудың нәтижелілігі жөнінде хабар алып отыру болады. Бұлар педагог, студенттердің т. б., оқу-тәрбие процесіндегі біліктілігі негіздерін құрайды.

Күрделі біліктіліктер қатарына педагогтың тек атқаратын негізгі функциясына қатысты іс-әрекеттерден де басқа әр түрлі іс-шараларды ұйымдастырушылығы да жатады.

Қандай да болмасын іс-шаралар жоспарлы, күн тәртібіне негізделеді.

Сондықтан да мұндай іс-шаралардың күн-тәртібінің дұрыс ұйымдастырылуы, босқа уақыт өткізуден, жаңалықтан, формалықтан сақтандырады. Мұндай іс-шараларда сөз өнерінің, тілдің маңызы зор.

ғылымдарының түйісу нүктесінде пайда болады.

Белгілі ғалым М. М. Чошанов құзырлылықты білім, білік дағдысының өзара байланысы деп қарап, оның төмендегідей формуласын ұсынады:

білімді қолданудың жылдамдығы + әдістердің орамдылығы + ойлаудың сынаулығы.

Н. В. Кузминаның көзқарасы бойынша бұл ұғым педагогтың басқа бір адамды дамытуында негіз болатын білімділігі мен абыройлылығы.

Қазіргі уақытта екі типтегі мұғалімдерді бөліп қарауға болады.

Біріншілері: жаңалыққа жаны құмар, тиімді тәсілдерді таңдай алатын, еңбекке деген жоғары мотивтері бар мұғалімдер. Олар акме жағдайға жақын тұрғандар.

Екіншілері: оқыту мен тәрбиелеуге бір ғана өзінше дұрыс көзқарасы қалыптасқан, оқушылармен олардың ата-аналарына әсер ете алмайтын, психологиялық білімі төмен, өзін-өзі дамытуға қызығушылығы төмендер.

Білім беру жүйесіндегі қазіргі «субъект-субъектілік» жағдай басқа адамға кәсіби құзырлылық деңгейі жоғары адам ғана әсер ете алатындығын көрсетіп отыр. Ал мұғалімнің сапасы, тұлғаның сапасын дайындайтын кәсіби құзіретті әрекеттің сапасы. Мұндай сапа білімнің сапасын қамтамасыз етеді деп айтуға болады.

Білім беруде кәсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп, мамандығы бойынша өз пәнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен дарындылығының дамуына жағдай жасай алатын, тұлғалық-гумандық бағыттылығы жоғары, педагогикалық ақиқат пен ондағы өзінің іс-қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті оқытудың жаңа технологияларын меңгерген және білімдік мониторинг негізінде ақпараттарды таба, таңдай, сараптай алатын, отандық және шетелдік тәжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін маман болуы тиіс деген тұжырым жасалды.

Ондай мұғалім өз мамандығына жаңалық енгізеді, сол арқылы өзін жаңа сападағы адамға айналдырады, инновациялық үрдістің алдыңғы қатарында бола отырып, эксперимент жағдайда зерттеу жүргізеді, авторлық бағдарламалар, технологиялар ойлап табады, оқулық жазуға қатысады.

Ал, Маркова А. Мұғалімнің кәсібилік деңгейін мына кезеңдерге бөледі екен:
Мұғалімнің өз мамандығына бейімделу кезеңі;
Мамандықта өзін-өзі актуаландандыру кезеңі;
Мамандықты ерекше меңгерген кезеңі;
Мамандықта шығармашылық деңгейге жеткен кезеңі;
Ендігі мәселе мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін, оның деңгейлерін сипаттамаларын анықтап алайық.

Кәсіби құзіреттіліктің деңгейлерінің сипаттамалары

Білім беруде кәсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп, мамандығы бойынша өз пәнін жетік меңгерген, оқушының шығармашылығы мен дарындылығының дамуына жағдай жасай алатын, тұлғалық-гумандық бағыттылығы жоғары, педагогикалық ақиқат пен ондағы өзінің іс-қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті оқытудың жаңа технологияларын меңгерген және білімдік мониторинг негізінде ақпараттарды таба таңдай, сараптай алатын, отандық жіне шетелдік тәжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін маман болуы тиіс деген тұжырым жасалды.

Ондай мұғалім өз мамандығына жаңалық енгізеді, сол арқылы өзін жаңа саладағы адамға айналдырады, инновациялық үрдістің алдыңғы қатарында отырып, эксперимент жағдайда зерттеу жүргізеді, авторлық бағдарламалар, технологиялар ойлап табады, оқулық жазуға қатысады.

Дегенмен, ізденімпаз өзіне талап қоя білетін, кәсіби деңгейі жоғары рухы биік, даралық салалары жетілген мұғалімнің кәсіби құзырлана алуына толығымен мүмкіндігі бар.

Әр мұғалім өзін-өзі кәсіби тұрғыда жетілдіру кезінде ғана, көздеген мақсатын айқын көре алады және оған міндетті түрде жетеді деп ойлаймын.

Литература:

1. Андреев В. И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс: учеб. пособие для вузов / В. И. Андреев. — Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1996. — Кн. 1. — 567 с.
2. Багаева, И. Д. Учителю о профессионализме педагогической деятельности и путях его формирования: метод. рекомендации / И. Д. Багаева; Гомельск. обл. ин—т усовершенствования учителей. — Гомель, 1989. — 89 с.
3. Жук, А. И. К теории профессиональной подготовки творческого учителя / Формирование творческой личности учителя: Сб. науч. ст. / М—во образования Респ. Беларусь, Нац. ин—т образования, Ассоц. педагогов—исслед.— Минск, 1993. — С. 13–20.
4. Загвязинский. В. И. Педагогическое творчество учителя / В. И. Загвязинский. — М.: Педагогика, 1987. — 160 с.
5. Кузнецова Н. А., Яковлев Д. Е. Управление методической работой в учреждениях дополнительного образования детей: Пособие для руководителей и педагогов / Под общ. ред. Н. К. Беспятовой. — М.: Айрис-пресс, 2003.
6. Кухарев, Н. В. На пути к профессиональному совершенству: Кн. для учителя / Н. В. Кухарев. — М.: Просвещение, 1990. — 159 с.
7. Сластенин В. А. Педагогика: инновационная деятельность / В. А. Сластенин. — М.: Магистр, 1997. — 221 с.
8. Чинкина, Н. Ш. Педагогические основы стимулирования мотивации творческого саморазвития учителя / Н. Ш. Чинкина. — Казань: Изд—во Казан. гос. ун—та, 1999. — 317 с.