В текущем году исполняется 170 лет со дня рождения Ыбрая Алтынсарина — создателя и организатора первых русско-казахских светских народных школ, писателя, пропагандиста научных знаний, учителя, автора первых учебников на казахском языке.

Имя Ыбрая Алтынсарина занимает почетное место в ряду имен исторических деятелей, составляющих национальную гордость казахского народа. Всю свою сознательную жизнь выдающийся просветитель-педагог, крупный писатель, талантливый поэт посвятил делу борьбы за его счастье.

Вся многогранная творческая и общественная деятельность Ыбрая Алтынсарина была подчинена главной задаче — приобщению казахского народа к прогрессивной мировой культуре, укреплению дружбы между народами.

Ыбырай Алтынсарин (1841–1889) — выдающийся просветитель, общественный деятель, педагог-новатор — родился 20 октября (по новому календарю — 2 ноября) 1841 года. С 1844 года, после смерти отца, малолетний Ыбырай получает воспитание у деда Балгожи.

Ыбырай с малых лет проявил стремление к знаниям, в 1857 году с золотой медалью окончил школу при оренбургской пограничной комиссии. Показав в школе отличные результаты по русскому, арабскому, татарскому и персидскому языкам и ряду других предметов, будущий просветитель продолжает заниматься, знакомиться с представителями разночинной интеллигенции, находившимися в оренбургской ссылке. Ыбырай был близок к известному востоковеду В. В. Григорьеву, часто посещал его дом и пользовался его библиотекой.

После отличного завершения школы в 1857 году, Алтынсары-улы работал писарем у своего деде Балгожи — бия, затем переводчиком в Оренбургском областном правлении. Ему было поручено открыть школу для казахских детей. В 1864 году Ыбырай назначается учителем открытой в Оренбургском укреплении под Торгаем школы. В эти годы сформировались педагогические взгляды Алтынсары-улы.

Административно-политические реформы 1867—1868 гг. по управлению краем Алтынсары-улы встречает положительно. Он видит эти преобразования как полезные для казахского народа. Однако, хорошо зная положение народа, его двойное угнетение, он раздумывал над путями улучшения его жизни. На страницах местной периодической печати Ыбырай осуждал аграрную политику царизма.

Приход Ыбырая на сцену истории, глубокий след его имени в сознании последующих поколений связаны, прежде всего, с его просветительской деятельностью. Официально находясь на службе в сфере народного образования, просветитель не жалел усилий для передачи своих знаний, использовал имеющиеся у него возможности для призыва молодежи к обучению.

В 1879 году Ыбырай Алтынсары-улы был назначен инспектором школ Тургайской области. Конечно, организация работы учебных заведений в Елекском (Илецком), Костанайском (Николаевском), Ыргызском, Торгайском уездах, а также в ряде районов Оренбургского края не была легким делом. К тому же по службе он был, целиком зависим от областного губернатора, что ограничивало его просветительскую службу. Его мероприятия по развитию просвещения и грамотности проходили отбор у губернатора. Используя свои права и полномочия, действуя сообразно со сформировавшимися в Тургайской области политическими и экономическими условиями, Алтынсары-улы постоянно призывал молодежь к гражданским знаниям.

Одно из ярких направлений его деятельности — организация ремесленных, сельскохозяйственных школ. Просветитель уделял внимание постановке работы разно профильных школ, а в своем, завещании оставлял принадлежащие ему земли в пользование сельскохозяйственной школы Торгая.

Алтынсары-улы является основоположником женского образования в крае. Достижением его в этой области было открытие в городе Ыргыз (Иргиз) школы-интерната для казахских девочек. Просветитель занимался также организацией учебных заведений для подготовки учителей начальных школ. Основанная в Троицке, а затем переведенная в Оренбург учительская школа являлась передовым учебным заведением своего времени. Деятельность просветителя по организации аульных и волостных школ, выбор им учителей для преподавания породили недовольство чиновников. Были даже предложения по привлечению его к ответственности.

Слабое развитие педагогического дела в казахском ауле, недостаток специальных учебных руководств подтолкнули Алтынсары-улы широко использовать опыт русской демократической учебной системы. Он внедрял педагогическое наследие Ушинского, Тихомирова, Бунакова, Фармаковского, великого писателя Льва Толстого.

Для русско-казахских школ Ыбырай Алтынсары-улы написал два учебных пособия. «Киргизская хрестоматия» и «Основное руководство по обучению киргиз русскому языку» предназначались для казахских детей, обучающихся в то время на русском языке. Однако «Киргизская хрестоматия» просветителя способствовала вытеснению многовековой, привычной для населения арабской графики. Царские чиновники были заинтересованы в использовании этого учебного пособия и в других аульных школах степных областей. Конечно, он не мог не принять влияния вдохновителя миссионерского движения в Поволжье, Сибири, Средней Азии и Казахстане Н. И. Ильминского, с которым находился в тесном общении.

Ыбырай Алтынсары-улы был не только педагогом-новатором и просветителем, последующим поколениям он оставил также наследие ученого-этнографа. Особенно большое внимание Ыбырай уделил обычаям казахского народа. В то же время он подвергал осуждению различные суеверия и непривлекательные явления патриархально-родового быта. Затрагивая жизнь аула в ряде рассказов, он как ученый-педагог вносил свои предложения по улучшению жизни населения.

Алтынсары-улы известен также как собиратель образцов устного творчества казахского народа. Интересовала его и история народа. В произведениях он обращал внимание на воспитательную суть. В известном рассказе «Кыпшак Сейткул» одобрял изменения в жизни казахов, занимавшихся земледелием, всячески поддерживал идею развития казахского земледельческого хозяйства. Ыбырай Алтынсары-улы в произведениях «Талантын пайдасы» («Польза от стремления»), «Байлык неде?» (В чем богатство?), выражал свою мечту о жизни человека, надежду о светлом будущем
казахского народа. После окончания школы Алтынсарин около трех лет работал писарем у своего деда, а затем в Оренбургском правлении в качестве переводчика. В 1860 г. областное правление поручило ему открыть начальную школу для казахских детей в Оренбургском управлении (Тургай) и назначило учителем русского языка.

Воодушевленный просветительскими идеями, он разъезжал по аулам, разъясняя населению значение светского образования. Собрав у казахского населения средства, он приступил к строительству школы, торжественное открытие которой состоялось 8 января 1864 г. В школу записались 16 мальчиков, при школе был создан интернат. В 1869 г. Алтынсарин поступил на службу в Тургайское уездное управление в качестве делопроизводителя, затем исполнял обязанности старшего помощника уездного начальника и обязанности уездного судьи. По долгу службы бывал в аулах, участвовал в выборах волостного управителя и аульных старшин. На выборах пытался не давать хода подкупам, взяточничеству и злоупотреблениям. Недовольные баи подавали на него жалобы в областное управление, военному губернатору и министру внутренних дел, обвиняя его в нарушении правил выборов, предусмотренных «Временным положением» 1868 г.

Расширение школьного образования и сдвиги в социально-экономическом облике казахского общества, как никогда остро поставил вопрос о подготовке кадров специалистов. Первыми профессиональными учебными заведениями были Туркестанская учительская семинария, основанная в 1879 г., и Оренбургская казахская учительских школа (1883 г.)

Положение о казахской учительской школе, утвержденное Госсоветом еще в 1880 г., предусматривало ежегодно выделять 17580 руб. содержание школы. Позже учительские семинарии открылись в Актюбинске, Верно Семипалатинске, Уральске. Эти учебные заведения подготовили весь дооктябрьский период 300 учителей-казахов.

В XIX в. открылись сельскохозяйственные и фельдшерские школы, откуда выходили специалисты со средним образованием. Лип один Боровский лесной техникум выпустил с 1889 по 1917 гг. 163 специалиста.

Однако профессиональные учебные заведения до революционного Казахстана не соответствовали потребностям времени. В 1914–1915 учебном году в семи средних специальных учебных заведениях обучалось 352 человека, что не составляло и 1% от общей численности студентов вузов и техникумов России. Во всем крае, не было ни одного института и университета.

Ыбырай (Ибрагим) Аттынсариннің Өмірбаяны

(1841-1889)

Ыбырай (Ибрагим) Алтынсарин 1841 жылы 20 қазан күні қазіргі Қостанай облысы, Затобол ауданында туылды. Ыбырайдың төрт жасында әкесі Алтынсары дүниеден өткендіктен, атасы Балғожа бидің қолында өседі. Ұлы ұстазды дүниеге келтірген анасының есімі — Айман, ал жары қарапайым қазақ қызы — Айғаныс еді.

Ыбырай Алтынсариннан екі ұл бала (үлкені 9 жаста, кішісі 2 жаста), екі қыз бала (үлкені 12 жаста — асырап алған, ағасының қызы, кішісі 1жаста) — небәрі 4 бала қалған. Ыбырайдың үлкен баласы әкесі тірі кезінде Қостанай қаласындағы орыс-қазақ мектебіне түсіп, сауатын ашқаннан кейін Троицкі қаласындағы гимназияда оқыды.

Балғожа Жаңбыршин белгілі би, ірі бай болған кісі. Ол ұзак уақыт Орынбордағы погран (шекара) комиссиясы қоластында, Қыпшақ руына старшина болып қызмет істеген, патша өкіметінен шен-шекпен алған ірі феодалдың бірі. 1850 жылы Орынбор қаласында қазақ балаларына арналып жеті жылдық мектеп ашылған еді. Білімнің парқын білген, орыс шенеуніктеріне сыйлы болған Балғожа би жас Ыбырайды сол мек-тепке оқуға береді. Патша үкіметінің реакцияшыл саясатын бүркеу мақсатымен жұртшылықтың көзін боямақшы болып, жергілікті патша әкімдері бүл мектепті ашуда түрлі әрекеттер жасады. Мысалы, әлгі айтылған мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні ашылды. Сол күні жергілікті колониялық өкімет Орынбор қаласында сұлтандарды, белгілі ақсақалдарды, ірі байларды шақырып, олардың құрметіне той жасады. Бұл той 23 тамыз күні қаланың сыртында, Жайық өзенінің бойында өтті. Тойға жергілікті патша әқімдері тегіс қатысты. Бұл тойға жиналған патша әкімдері мен сұлтандар, ірі байлар өзара тілектес екендіктерін білдірді.

Жаңа ашылған мектепке қазақ жерінен 30 бала, олардың ішінде 9 жасар Ибрагим де оқуға қабылданып, орысша оқып, тәрбие алды. Жергілікті өкімет орны оқушы қазақ балаларына өзгеше түрлі киім тіктіріп кигізді және оларға қазақша тамақ астырып бергізетін болды. Ондағы басты мақсат — қазақ балаларын қадірлеу емес, патша өкіметінің өрескел реакцияшыл саясатын бүркеледі. Балалар мектепте орыс тілі, кеңсе қатынас хаттарын жазу үлгілері, есеп, татар тілі сияқты пәндерді және мұсылман діні сабағын оқыды. Балалар жұма күні намаз оқуға міндетті болды. Жас болғандықтан олар ораза ұстаудан босатылды. Бұл мектепті ашудағы мақсат — ауылдық жердегі өкімет орындарына орыс және татар тілдерінде іс жүргізіп отыратын писарьлер дайындап шығару болды. Сонымен қатар, оқушы қазақ балаларына өзінің отарлау саясатына сәйкес тәрбие беру мақсатында ислам дінін пайдаланды. Күн сайын оқушы балалар арасына келген молда: «Құдайға сыйыныңдар, Мұхаммедтің үмбетісіңдер, патшаға құл болыңдар», — деп үгіттеді.

Орынбор шекара комиссиясы жанындағы осы мектепті Ыбырай Алтынсарин 1857 жылы үздік бітіріп шықты. Тарихи деректерге қарағанда, мектепте окып жүрген кезінде жас Ыбырайға Орынбор қаласында тұратын орыс демократтарының ықпалы болды. Ыбырай орыс мәдениетінің жетістіктерінен — А.С. Пушкиннің, М.Ю. Лермонтовтің, Н.В. Гогольдің, т.б., сондай-ақ, Фердоуси, Низами, Навои сияқты Орта Азиялык ақындардың туындыларынан сусындап, рухани өсті. Сол кезде Орынбор шекара комиссиясында қызмет істейтін белгілі ғалым В.Григорьевтің жеке кітапханасынан көркем шығармаларды, тарихи, философиялық әдебиеттерді алып оқып, өзінің білімін тереңдетті. Жалпы, Ыбырайдың рухани өсуіне ықпал еткен орыс ғалымдарының ішінде профессор Н.И. Ильминский мен В. Григорьевтің еңбегі ерекше аталады. 1857 жылы мектепті бітіргеннен кейін, Ыбырай өз аулында мұғалімдік қызмет атқаруды мақсат тұтты.

Алайда, ол кезде Қазақстанда халық мектептері ашылмағандыктан, 1860 жылы ол Орынбор облыстық баскару мекемесіне тілмәш боп кіріп, аз уақыт қызмет істеді. Тілмәштық қызметке қанағаттанбаған Ыбырай күн сайын Орынбор облыстық басқару мекемесінің мазасын ала жүріп, қазақ сахарасында бастауыш мектептер ашуға рұқсат сұрай бастады. Нәтижесінде 1861 жылы Ыбырайдың тілегі бойынша Торғай және Ырғыз қалаларында қазақ балаларына арнап бастауыш мектеп ашуға рұқсат етілді. Сонымен, 1864 жылы 8 қаңтар күні көптен күткен халық мектебі ашылды. Ыбырай маңайындағы елдерді тұтас шақырып, жаңа ашылған бастауыш мектептің құрметіне той істеді. Бұл тойға Сарыарқаны мекен еткен ауылдардың азаматтары, өнерлі жастар, орыс шенеуніктері, қазақтың ауқатты кісілері, сұлтандар қатысты.

Алтынсариннің мұғалімдік қызметінің алғашқы қадамы оның саяси-қоғамдық, мәдени-әлеуметтік көзқарасын қалыптастыра бастады.

1867 жылы патша үкіметі қазақ жерін басқарудың жаңа «Уақытша ережесін» шығарып, Ы. Алтынсарин басқарманың тағайындауы бойынша Торғай уездік басқару мекемесі жанындағы сот орнында іс жүргізуші, аға жәрдемшілік, ауылнай сайлауында судьялық қызметтер атқарды. 1883 жылы Ы. Алтынсарин өзінің туған ауылы Арақарағай болысындағы сайлауға қатысты. Болыстыққа 10 жыл бойы таласқан екі адамды емес, мүлде басқа адамды болыс сайлап, елді күйзелткен шиеленісті дұрыс шешіп кетті. Алайда, Ыбырайдың бүл шешіміне қанағаттанбаған өз қандастары оның үстінен арыз жазып, абақтыға отырғызды. Айыбы дәлелденбегендіктен, Ыбырай абақтыдан көп ұзамай босатылды. Одан арғы өмірін түгелдей білім беру ісіне арнаған Ыбырай уездік, болыстық және кәсіптік мектептер, сондай-ақ қыз балаларға арналған мектептер ашып, қараңғы қазақ даласына нұрын шашты. Бүгінгі өміріміз көрсетіп отырғандай, Ыбырай Алтынсарин негізін қалап берген білім беру жүйеміздің ақыры жаман болған жоқ.

Ы. Алтынсарин 1889 жылы 17 шілде күні ертеңгі сағат 11 шамасында, Қостанай қаласынан 3 шақырымдай жерде, Тобыл өзенінің иіні, «Инспектор көлі» жағасында салдырған өз үйінде дүние салды. …«Туған елге пайдалы іске қолдан келгенінше үлес қосу — әрқайсымыздың міндетіміз», — деп кеткен көреген ғүламаның сөзі де, ісі де әрқайсымызды өмірге құлшындырып, жаңа ғасырлардан жалғасын таба берсе керек.

Источник: СК ИПК ППК