Бүгінгі таңда қоғам мен экономикадағы қарқынды дамып келе жатқан өзгерістер адамнан жаңа жағдайларға тез бейімделуді, күрделі мәселелерге оңтайлы шешім табуды, икемділік пен шығармашылықты көрсетуді, белгісіздік жағдайында жоғалып кетпеу, әртүрлі адамдармен тиімді байланыс орната білу, сонымен бірге адамгершілікті сақтауды талап етеді. Оқу орынның міндеті — түлекке тәуелсіз өмірде өзін сенімді сезінуге мүмкіндік беретін заманауи білім, дағдылар мен қасиеттердің қажетті жиынтығымен иелендіру. Өкінішке орай, дәстүрлі репродуктивті білім, оқушының пассивті бағыныңқы рөлі мұндай мәселелерді шеше алмайды. Оларды шешу үшін жаңа педагогикалық технологиялар, оқу процесін ұйымдастырудың тиімді формалары, оқытудың белсенді әдістері қажет. Оқытудың белсенді әдістерін оқу үрдісіне қосу сабақта да, сабақтан тыс уақытта да осындай орта жасауға мүмкіндік береді.

Оқытудың активті әдістері — студенттердің танымдық белсенділігін ынталандыратын әдістер. Олар негізінен белгілі бір мәселені шешу жолдары туралы еркін пікір алмасуды қамтитын диалогқа негізделген. Активті оқыту әдістері студенттердің белсенділігінің жоғары деңгейімен сипатталады. Оқу-тәрбие іс-әрекетін күшейту мағынасында оқытудың әртүрлі әдістерінің мүмкіндіктері әртүрлі, олар сәйкес әдістің сипаты мен мазмұнына, оларды қалай қолдануға және мұғалімнің шеберлігіне байланысты.

Белсенді әдістер әртүрлі аспектілерде білім беру шешімдерін ұсынады:

• жағымды білім беру мотивациясын қалыптастыру;
• оқушылардың танымдық белсенділігінің артуы;
• студенттерді оқу процесіне белсенді тарту;
• тәуелсіз қызметті ынталандыру;
• таным процестерін дамыту — сөйлеу, есте сақтау, ойлау;
• білім беру ақпаратының үлкен көлемін тиімді игеру;
• шығармашылық қабілеттер мен ойлау қабілеттерін дамыту;
• оқушы тұлғасының коммуникативтік-эмоционалды сферасын дамыту;
• әр оқушының жеке мүмкіндіктерін ашу және олардың көрінісі мен дамуына жағдай жасау;
• өзіндік ақыл-ой дағдыларын дамыту.

Тікелей белсенді әдістерге білім беру іс-шарасында оны өткізу кезінде қолданылатын әдістер жатады. Сабақ барсында кезеңнің нақты міндеттерін тиімді шешудің өзіндік белсенді әдістері қолданылады.

Қазіргі білім берудің барлық технологиялары, мазмұны мен материалдық базасындағы айырмашылықтарға қарамастан, бірқатар ортақ белгілерге ие. Негізгі біріктіруші қасиеттердің бірі — баланы өз бетінше білім алуға және себептік қатынастарды құруға үйрету. Белгілі бір техникалар жиынтығы бар сыни ойлау әдісі тиімді деп саналады. Солардың бірі — INSERT.

Бұл әдісті американдық ғалымдар Д. Воган мен Т. Эстес әзірледі, содан кейін оны сыни ойлау технологиясының негізін қалаушылардың бірі С. Темпл, К. Меридит және Д. Стил толықтырды. Олардың анықтамасы бойынша, INSERT — бұл жаңа ақпаратты сыни тұрғыдан түсіндіру және мәтінмен жұмыс жасау арқылы бұрын зерттелген нәрселермен байланыс орнату мүмкіндігі.

Әдістің қысқартылған атауының анықтамасы:
I — interactive (интерактивті).
N — noting (танымдық).
S — system for (жүйе).
E — effective (тиімді).
R — reading (оқу).
T — thinking (және ойлау үшін).

Insert — оқу және жазба арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту әдісі, мәтінмен, жаңа ақпаратпен жұмыс жасағанда қолданылады. Бұл әдістемеде көбінесе тиімді оқу технологиясы деп аталады.

Сабақта «Insert» әдісін қолдану әдісі

1. Оқушылар мәтінді арнайы белгішелермен белгілеп оқиды:
V — Мен бұл ақпаратты білемін;
+ — бұл мен үшін жаңа ақпарат;
— — Мен басқаша ойладым, бұл менің білгеніме қарама-қайшы;
? — Мен мұны түсінбедім, бізге нақтылау түсіндірулер қажет.

Кеңес: мәтінді белгілеу шеттерде қарындашпен жасалғаны ыңғайлы. Немесе оқулықтарды ластамау үшін қағаз жолағын салуға болады.

2. Кесте толтырылды

«Microsoft Word мәтіндік редакторы» тақырыбы бойынша информатика сабағында кестені толтырудың мысалы келтірілген.

3. Бірнеше оқушы кестелерін оқиды (таңдау бойынша). Талқылау жоқ, тек тезистерді оқиды.

4. Мәтін қайта оқылады. Бұл кезең сабақты рефлексия сатысына алып барады. Бұл жағдайда кесте толтырылуы мүмкін немесе кейбір тезистер бір бағаннан екіншісіне ауысады.

5. Рефлексия. Бұл кезеңде кестедегі жазбалар талқыланады. Білімдердің қалай жинақталғанына талдау жасалады. Ескіден жаңасына өту жолы көрнекі және түсінікті бола бастайды.

«Insert» техникасын қолданудың нюанстары

Әдіспен жұмыс жасау басында белгішелердің көптігіне үйрену үшін кішкентай мәтіндерден бастау жөн.

Сонымен қатар, жұмыстың басында оларға тезис жазуды емес, оларды ауызша айтуды сұрау керек. Тезисты қалыптастыру дағдыларын дамыту қажет.

Кесте «бағандар» бойынша талқыланады. Яғни, алдымен белгілі, содан кейін жаңасы және т. б.

Жұмысты жеке де, жұпта да, топта да жүргізуге болады. Мысалы, үлкен мәтінді талдау кезінде ағылшын тіліндегі сабақтарда кірістіру әдісін қолдану үшін топтық жұмыс ұсынылады.

Insert әдісін қашан қолдану керек?

Insert әдісін жаңа білімді игеру сабақтарына, түзету сабағына немесе жаңа білім мен дағдыларды жаңарту сабағына жақсы сәйкес келеді.

Әдіс студенттен пассивті емес, мұқият оқуды талап етеді. Егер бұрын ол мәтіндегі түсініксіз сәттерді жіберіп алған болса, онда Insert әдісі сізге назар аударуға, мәтіннің әр жолын мұқият қарап оқуға сұрайды. Теориялық материалдың үлкен көлемінде өңдеу қажет болған кезде Insert өте тиімді.

Сабақтың бөлігі ретінде «Insert» әдісін қолдану

Оқу және жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту сабағы арнайы формула бойынша жасалады: сынақ, түсіну және ойлау.

Сынақ — студенттерді жаңа ақпаратты қабылдауға дайындайды. Ескі типтегі сабақтарда бұл кезең көбінесе білімнің актуализациясы деп аталды.

Түсіну — жаңа білім алу, жаңа ұғымдар мен терминдерді енгізу кезеңі.

Ойлау — бұл жаңа білім мен дағдыларды игеру, оларды бұрыннан белгілі деректермен байланыстыру, салыстыру, бағалау және талдау кезеңі.

Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту технологиясының әр кезеңі үшін өзіндік әдістері ұсынылады. Мысалы, қоңырау кезеңінде сіз кластерлерді, идеялар қоржынын, болжау ағашын, ми шабуылдарын пайдалана аласыз.

Түсіну кезеңінде «Стоптармен оқу», «Блум кубы», «Қалың және тоникалық сұрақтар» әдістері және жад кітапханасы жұмыс істейді. «Алты бас киім», «синквайн», «түймедақ» сұрақтары және «очерктер» рефлексия кезеңіне сәйкес келеді.

«Insert» әдісі сабақтың әр кезеңінде жұмыс істей алады.

Біріншіден, бұл сізге бұрыннан белгілі болған нәрсені еске түсіруге мәжбүр етеді, яғни қиын кезең үшін не қажет.

Екіншіден, бұл мәтіннен жаңаны оқшаулауға мүмкіндік береді — бұл рефлексия кезеңіне тән.

Үшіншіден, бұл ақпаратты тәуелсіз талдауды, түсінуді немесе рефлексия сатысында қолайлы интерактивті талқылауды қамтиды.

Сыни ойлаудың кез-келген әдісі сияқты Insert үнемі жақсы қолданылған. Мұғалімдер сабақ құрамына бір немесе басқа педагогикалық құралды енгізе бастағаннан, «балалар түсінбеді», «көп уақыт алады», «нәтиже жоқ» және т. б. түсіндіріп, тез арада одан бас тартады. Әрине, бастапқыда студенттерге мәтінді талдау, абзацтарды емес, тезистерді жазу қиынға соғады. Бірақ бұл жаңадан бас тартуға себеп емес. Қысқа мәтіндерден бастаңыз, «Мен білемін» деген екі бағаннан бастайық — «Мен жаңа білдім», содан кейін мәтінмен жұмысты қиындатыңыз. Insert — бұл оқушыларды үлкен мәтіндерді түсінуге дайындайтын оқу үрдісінде қолдануға болатын сыни ойлау әдісі.

Қолданылған әдебиет тізімі:
1. «Интербелсенді оқу әдістемесін мектепте қолдану» Оқу құралы /Әлімов А.Қ., Астана, 2014ж. «НЗМ» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы.
2. «Ел және мұғалім» газеті, № 5 (0014), 10 ақпан, 2017 ж.
3. Ү. Бөлекбаева. «Ұстаздық ізденістер» Алматы, 2007 жыл
4. Қазіргі сабақты жобалау және ұйымдастыру. «Өрлеу» біліктілігін арттыру ұлттық орталығы. Шымкент, 2014 жыл
5. 5. Жаңа жоба-жаңашылдық бастауы. Алматы, 2012 жыл
6. https://paidagogos.com/insert-na-urokah-v-shkole-chto-predstavlyaet-soboy-priyom-i-kak-ego-ispolzovat.html
7. https://pedsovet.su/metodika/priemy/6007_priem_trkm_insert_na_uroke